Het is een bijzonder schooljaar voor docent aardrijkskunde Wieneke Maris van de Internationale School in Den Haag: ze reist door Europa op zoek naar inspirerende voorbeelden van duurzaam onderwijs. 52 weken lang ziet ze geen collega’s en leerlingen van haar eigen school maar van andere scholen in Europa des te meer. Wat is volgens haar de rol van onderwijs in het verduurzamen van onze samenleving?
We spreken elkaar eind februari via Google Meet. Ik in Nederland, zij in Spanje. Eerder sprak ik haar in Noorwegen, Hongarije en Italië. Via haar beeldscherm zie ik prachtige heuvels, tuinen en aantrekkelijke plekjes om te genieten van aangename temperaturen. ‘Ik doe dit niet alleen voor mijn eigen onderwijspraktijk, hoor! De inspiratie die ik opdoe is ook om te delen met andere docenten en beleidsmakers’, zegt ze bijna verontschuldigend.
Wieneke heeft een missie, ze wil een internationaal netwerk opzetten met docenten die bezig zijn met klimaat- en duurzaamheidseducatie. Hoewel het nog te vroeg is voor conclusies valt het haar wel op dat de visie en de uitdagingen die docenten in heel Europa ervaren veel overeenkomsten vertonen. ‘Wat me ook opvalt is dat Nederland best achterloopt op landelijk gebied als het gaat over het integreren van duurzaamheid in het curriculum.’ Bijvoorbeeld Italië heeft klimaatonderwijs verplicht gesteld in alle leerjaren en niveaus in het vak civics. In Noorwegen is respect for nature and environmental awareness een van de kernwaarden waarop het curriculum voor de basisschool en onderbouw van de middelbare school is gebaseerd. In Spanje heeft de regering op aandringen van Teachers for Future Spain duurzaamheid geïntegreerd in het nieuwe landelijke curriculum. In Nederland is duurzaamheid of klimaatonderwijs geen vast onderdeel van het curriculum; er valt dus nog veel te doen!
Eigen voetafdruk
In 2019 werd Wieneke gekozen tot Duurzame Docent van het jaar. Over de impact hiervan zegt ze: ‘Het mooie van die titel is dat er meer waarde wordt gehecht aan je mening. Zo kon ik op de radio, in de krant en ook op televisie vertellen over het belang van bijvoorbeeld een fossielvrij pensioenfonds voor docenten en ambtenaren.’ Tot vorig jaar investeerde het ABP (het pensioenfonds voor alle ambtenaren in Nederland) zo’n 15 miljard in fossiele brandstoffen, de oorzaak van de klimaatcrisis. Als docenten hebben we geen keuze of zeggenschap waarin ons pensioengeld wordt geïnvesteerd, en terwijl we dagelijks werken om onze leerlingen zo goed mogelijk op hun toekomst voor te bereiden, werd ons geld geïnvesteerd in de industrie die direct die toekomst bedreigt. Door een gezamenlijke campagne met Fossiel Vrij Nederland heeft het ABP besloten deze investeringen van de hand te doen, een groot succes!
Wat doet een Duurzame Docent eigenlijk zelf aan duurzaamheid? ‘Ik koop zo veel mogelijk tweedehands, want spullen zijn een groot, maar vaak vergeten onderdeel van onze ecologische voetafdruk. Zo zijn de meeste van mijn kleren en onze meubels tweedehands. Ook eten we zoveel mogelijk plantaardig en lokaal. Ik fiets naar mijn werk, al besef ik dat dat een luxe is die niet iedereen heeft, omdat ik dicht bij mijn school woon. En we composteren ons eigen groente- en fruitafval in de tuin. Natuurlijk hebben we groene stroom. Ik maak me zorgen om de staat van ons wereldwijde ecosysteem, het doet me pijn om te zien wat wij als mensen de natuur en onszelf aandoen. Ik denk dat onderwijs veel kan bijdragen aan een betere en duurzame omgang met onze natuur en elkaar.’
Verbinding en rechtvaardigheid
Ieder mens heeft zo zijn idolen, inspirerende voorbeelden en inspiratiebronnen. Voor Wieneke zijn dat er meerdere: ‘Natuurlijk Greta Thunberg. Haar leiderschap heeft climate justice en ook de intergenerationale variant op de agenda gezet. Voor mij is het onverteerbaar dat mensen die het minst bijdragen aan de klimaatverandering er het hardst door getroffen worden. Denk aan mensen in ontwikkelingslanden. Zij gebruiken weinig fossiele brandstoffen maar kunnen zich door gebrek aan geld of kennis veel minder goed beschermen tegen overstromingen, droogte en mislukte oogsten. Die onrechtvaardigheid raakt me en de oplossing ligt bij de vervuilers.’
Ze noemt ook de klimaatstakingen van Fridays for Future, die voor haar en een aantal andere leraren dusdanig inspirerend waren dat ze Teachers for Climate oprichtten. ‘Verder raak ik altijd geïnspireerd door Femke Sleegers van Reclame Fossielvrij. Zij is echt een hele slimme en gedreven klimaat campaigner die op een heel vriendelijke manier absoluut niet aan de kant gaat en door blijft vechten voor een wereld zonder fossiele brandstoffen. Marjan Minnesma van Urgenda, die de verbinding en rechtvaardigheid zoekt. Roger Cox met de klimaatrechtszaken natuurlijk ook. Er zijn zoveel inspirerende mensen!’
Het wereldwijde ecosysteem
Een groot deel van ons gesprek gaat over het huidige onderwijs en hoe het er eigenlijk uit zou moeten zien. Gesprekken over droom en werkelijkheid. Wieneke heeft daar uitgesproken opvattingen en ideeën over: ‘In Nederland moeten we erkennen dat waardevrij onderwijs niet bestaat. Waarden vormen de grondslag voor ons onderwijssysteem. Daar kunnen we dus een bewuste keuze in maken: willen we ons onderwijs, curriculum en systeem bouwen op de waarden van het fossiele verleden of op de waarden die we nodig hebben voor een duurzame en hoopvolle toekomst? Ik pleit ervoor dat we kiezen voor duurzame waarden: zoals holisme, ecocentrisme, inclusiviteit en pluralisme, duurzaamheid en rechtvaardigheid.’
Voor Wieneke leidt onderwijs tot persoonlijke en sociale transformatie en uiteindelijk tot planetair burgerschap: ‘Het besef dat mensen een onderdeel zijn van het wereldwijde ecosysteem, met evenveel waarde en belang als de andere levende en niet-levende elementen van datzelfde ecosysteem. En dat we handelen naar dat besef, wetend dat onze acties effect hebben op het hele systeem, en dit meewegen in onze beslissingen.’ Als je het onderwijs hierop bouwt, heeft dat volgens Wieneke ook gevolgen voor de manier waarop je lesgeeft, en waarover. ‘Bijvoorbeeld door meer nadruk te leggen op samenwerkend leren in plaats van individuele prestaties te belonen. Maar: daarvoor is het nodig dat docenten in hun kracht worden gesteld en de vrijheid en het vertrouwen krijgen die ze als professionals verdienen, om zelf in samenwerking met collega’s en leerlingen het onderwijs vorm te geven.’
Ruimte voor de natuur
Haar liefde voor de natuur – die ze van huis uit meekreeg – is de belangrijkste drijfveer om bezig te zijn met duurzaamheid. Gevraagd naar voorbeelden van waar ze aan denkt bij duurzaam onderwijs, stelt ze: ‘Misschien wel het allerbelangrijkste onderdeel van onderwijs voor duurzaamheid is de ruimte om de liefde en connectie met de natuur te smeden. En dat vergeten we vaak. Meestal beginnen we met de problemen die er zijn, zoals klimaatverandering en vervuiling, zonder leerlingen de kans te geven om te genieten van de natuur en wat er is. Als we de kans krijgen om te voelen dat we verbonden zijn met de natuur, komt de zorg ervoor vanzelf.’
Een methode die daarmee samenhangt is Active Hope (in het gelijknamige boek staan ook bruikbare methodes voor op school): vanuit de hoop op een positieve toekomst stel je alles in het werk om te zorgen dat die toekomst er ook komt. Daarom pleit ik voor meer ruimte en tijd om te leren in en met de natuur, en in en met de (lokale) gemeenschap. Het zou heel mooi en motiverend zijn als leerlingen meer kunnen bijdragen aan authentieke projecten, waarin ze zeggenschap hebben: dat ze zelf actie kunnen ondernemen voor duurzaamheid als onderdeel van het onderwijs. Dit is ook een mooi medicijn tegen eco-anxiety (angst over de onzekerheid van de toekomst op aarde door klimaatverandering, red.).’
Duurzaamheid is vakoverstijgend
NADO stelt dat duurzaamheid geen keuzevak moet zijn. Wieneke is het eens met deze stelling: ‘Het heeft te maken met àlle vakken. Dat inzicht, dat we kunnen bijdragen aan duurzaamheid vanuit heel veel verschillende invalshoeken en disciplines, is denk ik de richting die we op moeten als samenleving. Het Model Transformatief Duurzaamheidsonderwijs van Teachers for Climate (zie afbeelding hieronder) geeft wat mij betreft mooi weer hoe ik duurzaamheid in het onderwijs geïntegreerd zie; als onderdeel van het curriculum, onze pedagogiek en hoe we ons schoolgebouw, cultuur en omgeving inrichten en onderdeel maken van het onderwijs zelf.’ Als nieuw bestuurslid van NADO (toegetreden per 1 januari 2023) denkt ze dat NADO juist in die integratie een belangrijke bijdrage kan leveren: ‘Onderwijs heeft een belangrijke rol te spelen bij de overgang naar een duurzamer samenleving. Daarvoor moet wel het onderwijssysteem veranderen en moet duurzaamheid een structureel onderdeel vormen van alle aspecten.’ Dat én het trainen van docenten – ‘dat vind ik heel erg leuk om te doen’ – waren dan ook haar beweegredenen zich aan te sluiten bij NADO.
We komen aan het einde van ons gesprek, wetende dat er eigenlijk nooit een echt einde komt aan dit soort boeiende onderwijsgesprekken. Ik ben nog benieuwd naar wat ze docenten wil meegeven als ze hun lessen en hun vak in de praktijk duurzamer willen maken. Haar advies luidt: ‘Betrek je leerlingen erbij; wat willen ze leren, en hoe willen ze leren? Maak eerst ruimte voor de liefde en connectie met de natuur, vraag leerlingen daarna pas om na te denken over de oplossingen voor ecologische en klimaatproblemen. En er is veel hulp als dat nodig is: klop aan bij NADO of Teachers for Climate.’
Aldus de Duurzame Docent van 2019 die zo te horen eigenlijk wel elk jaar kans maakt op de titel duurzame docent van het jaar. Een echte koploper van duurzaam onderwijs.
Lees ook de blogs die Wieneke tijdens haar ontdekkingsreis maakt (Engelstalig): Norway: Education that connects, Norway: Learning in nature and with the community, Hungary: The real school is making it real.
Over Wieneke
Wieneke Maris werd geboren in 1980 in Brabant. Ze studeerde bos- en natuurbeheer aan de Wageningen Universiteit (WUR) en aan de universiteit van Utrecht deed ze de master Bilingual and International Teacher Training. Aansluitend was ze twee jaar docent op de Larense school Laar en Berg.
Wieneke is een buitenmens en wandelt, kayakt, langlauft, schaatst, kampeert en zwemt graag. Vanuit haar liefde voor het buitenleven en het buitenland woonde ze met partner Niels zes jaar in Australië. Ze geeft als internationale docent les in het International Baccalaureatte; een internationaal programma met de missie: A better world through education.
Sinds 2017 geeft ze aardrijkskunde aan de Internationale school in Den Haag. Vanaf komend schooljaar is ze weer actief op deze school, geeft ze trainingen aan docenten over curriculumontwikkeling, authentic learning, formative assessment, sustainability education, empowering students to take action, service learning en international mindedness. Ze werkt aan twee internationale projecten waaronder een project met een school in Hongarije en een universiteit in Noorwegen om een doorlopende leerlijn voor competenties en vaardigheden voor basis en onderbouw middelbare school te ontwikkelen. En een project met een Duitse organisatie om scholen en docenten te ondersteunen bij duurzame innovaties.
Tekst: Henk Tameling | Foto: eigen beheer
Meer inspiratie:
Friese scholen op Ecosafari op Terschelling
Goed voorbeeld doet goed volgen
